تصور کنید خبری درباره حمله کوسه در یک ساحل میشنوید. به احتمال زیاد، هنگام برنامهریزی برای تعطیلات بعدی، ریسک شنا کردن در دریا را بسیار بالا ارزیابی خواهید کرد، در حالی که خطر تصادف رانندگی در مسیر رسیدن به ساحل هزاران برابر بیشتر است. چرا ذهن ما اینگونه عمل میکند؟ چرا ما خود را موجوداتی منطقی میدانیم، اما تصمیماتمان اغلب بر پایه شهود، احساسات و برداشتهای ناقص است؟ پاسخ در کار پیشگامانه آموس تورسکی و دنیل کانمن نهفته است. آنها نشان دادند که «غیرمنطقی بودن» ما تصادفی نیست، بلکه نتیجه معماری بنیادین ذهن ماست که برای صرفهجویی در انرژی، به میانبرهایی متوسل میشود که ما را به دام خطاهای قابل پیشبینی میاندازند.
هیوریستیکها: میانبرهای ضروری ذهن
همانطور که در مقاله تفکر، سریع و آهسته دیدیم، ذهن ما به دلیل محدودیت منابع شناختی (که جورج میلر به خوبی آن را نشان داد)، نمیتواند تمام اطلاعات موجود را به صورت منطقی و کامل تحلیل کند. برای حل این مشکل، سیستم ۱۱ ما از مجموعهای از قوانین سرانگشتی یا هیوریستیکها۲ استفاده میکند. این میانبرها به ما اجازه میدهند تا به سرعت و با تلاش کم به قضاوت و تصمیم برسیم. هیوریستیکها در اکثر مواقع مفید و کارآمد هستند، اما در موقعیتهای خاصی ما را به سمت اشتباهات سیستماتیک و قابل پیشبینی سوق میدهند که به آنها خطای شناختی۳ میگوییم. [۱]
معرفی خطاهای شناختی کلیدی
تورسکی و کانمن در آزمایشهای هوشمندانه خود، چندین هیوریستیک و خطای مرتبط با آنها را شناسایی کردند که در ادامه به مهمترین آنها میپردازیم.
هیوریستیک نمایندگی: دام قضاوت بر اساس کلیشهها
هیوریستیک نمایندگی (Representativeness Heuristic)۴ زمانی اتفاق میافتد که ما احتمال تعلق یک چیز به یک گروه را بر اساس میزان شباهت آن به نمونه ذهنی یا کلیشه خود از آن گروه قضاوت میکنیم. برای مثال، اگر فردی را ببینیم که ساکت، خجالتی و اهل مطالعه است، به احتمال زیاد حدس میزنیم که او کتابدار است تا کشاورز، حتی اگر تعداد کشاورزان بسیار بیشتر از کتابداران باشد. در اینجا، ما به اطلاعات آماری (نرخ پایه) بیتوجهی کرده و صرفاً بر اساس کلیشه قضاوت میکنیم.
هیوریستیک دسترسپذیری: هرچه به یاد ماندنیتر، محتملتر
هیوریستیک دسترسپذیری (Availability Heuristic)۵ باعث میشود که ما احتمال وقوع یک رویداد را بر اساس سهولت به خاطر آوردن نمونههایی از آن قضاوت کنیم. مثال حمله کوسه در ابتدای مقاله، نمونه بارز این هیوریستیک است. چون اخبار مربوط به حملات کوسه در رسانهها پوشش گسترده و دراماتیکی دارند، به راحتی در ذهن ما «دسترسپذیر» میشوند و ما احتمال وقوع آنها را بیش از حد برآورد میکنیم. این خطا بر بسیاری از قضاوتهای ما درباره ریسک، از سلامت گرفته تا سرمایهگذاری، تأثیر میگذارد.
لنگرگذاری و تعدیل: تأثیر اولین اطلاعات
ذهن ما در هنگام تخمین زدن، به شدت تحت تأثیر اولین اطلاعاتی است که دریافت میکند. این پدیده لنگرگذاری (Anchoring)۶ نام دارد. برای مثال، اگر در یک مذاکره، فروشنده قیمت اولیه بالایی را پیشنهاد دهد، این عدد به یک «لنگر» ذهنی برای خریدار تبدیل میشود و قیمت نهایی احتمالاً به آن لنگر نزدیکتر خواهد بود تا اگر مذاکره با قیمت پایینتری شروع میشد. این اصل در قیمتگذاری، بازاریابی و حتی قضاوتهای حقوقی کاربرد فراوانی دارد.
سایر دامهای ذهنی در زندگی روزمره
فهرست خطاهای شناختی بسیار طولانی است، اما دو مورد دیگر تأثیر عمیقی بر رفتار روزمره ما دارند.
نفرت از باخت: چرا درد از دست دادن قویتر است؟
نفرت از باخت (Loss Aversion)۷ یکی از قویترین سوگیریها در روان انسان است. تحقیقات نشان میدهد که تأثیر روانی از دست دادن یک مقدار پول (مثلاً ۱۰۰ هزار تومان) تقریباً دو برابر قویتر از تأثیر روانی به دست آوردن همان مقدار است. این سوگیری باعث میشود که ما برای جلوگیری از ضرر، ریسکهای غیرمنطقی بپذیریم و در سرمایهگذاری، روابط و تصمیمات شغلی خود دچار اشتباه شویم.
سوگیری تأیید: جستجو برای تأیید باورهایمان
سوگیری تأیید (Confirmation Bias) تمایل ما به جستجو، تفسیر و به خاطر سپردن اطلاعاتی است که باورهای قبلی ما را تأیید میکنند، در حالی که شواهد متناقض را نادیده میگیریم یا کماهمیت جلوه میدهیم. این سوگیری دلیل اصلی قطبی شدن دیدگاهها در مسائل اجتماعی و سیاسی است و باعث میشود که تغییر عقیده برای ما بسیار دشوار باشد. [۲]
غیرمنطقی بودن به مثابه یک ویژگی، نه یک نقص
کار تورسکی و کانمن نشان داد که این خطاها نشانه حماقت یا نقص در طراحی ذهن نیستند، بلکه عوارض جانبی یک سیستم شناختی هستند که برای کارایی و سرعت در یک جهان پیچیده و نامطمئن تکامل یافته است. این میانبرها در بسیاری از موقعیتهای تکاملی برای بقای ما ضروری بودهاند. درک این معماری، همانطور که اولریک نیسر و دیگر پیشگامان انقلاب شناختی به ما آموختند، اولین قدم برای بهبود کیفیت تصمیمگیریهایمان است. با شناختن این دامهای ذهنی، میتوانیم در موقعیتهای مهم، آگاهانه سیستم ۲۸ خود را فعال کرده و از قضاوتهای عجولانه پرهیز کنیم.
جمعبندی
آموس تورسکی و دنیل کانمن با شناسایی هیوریستیکها و خطاهای شناختی، درک ما از عقلانیت انسان را برای همیشه تغییر دادند. آنها نشان دادند که غیرمنطقی بودن ما تصادفی نیست، بلکه قابل پیشبینی و سیستماتیک است. ذهن ما برای صرفهجویی در انرژی، از میانبرهایی مانند نمایندگی، دسترسپذیری و لنگرگذاری استفاده میکند که اگرچه اغلب مفیدند، اما ما را به دام سوگیریهایی مانند نفرت از باخت و سوگیری تأیید میاندازند. این خطاها یک نقص نیستند، بلکه بخشی از معماری ذهن ما هستند. بزرگترین دستاورد این دانش، توانایی ما در شناختن این الگوها در خود و دیگران است؛ آگاهیای که به ما قدرت میدهد تا در لحظات حساس، مکث کنیم، عمیقتر فکر کنیم و تصمیمات سنجیدهتری بگیریم.
دعوت به مشاوره و خودشناسی: وقتی الگوهای فکری شما را در یک دور باطل گیر انداختهاند
خطاهای شناختی تنها به تصمیمات مالی یا قضاوتهای عمومی محدود نمیشوند؛ آنها میتوانند الگوهای فکری تکرارشوندهای در روابط، عزت نفس و سلامت روان ما ایجاد کنند. اگر احساس میکنید دائماً در حال تکرار اشتباهات مشابهی هستید، به بدترین سناریوها فکر میکنید یا در روابط خود دچار سوءتفاهمهای مکرر میشوید، ممکن است در دام یکی از این سوگیریهای ذهنی افتاده باشید. یک روانشناس میتواند به شما کمک کند این الگوها را شناسایی کرده و با استفاده از تکنیکهای شناختی-رفتاری، آنها را به چالش بکشید.
تماس با تسکین روان برای رزرو وقت مشاورهدر کلینیک تسکین روان، ما به شما کمک میکنیم تا معماری ذهن خود را بهتر بشناسید و از دام الگوهای فکری ناکارآمد رها شوید.
دعوت به تعامل: کدام خطای شناختی را در زندگی روزمره بیشتر تجربه میکنید؟
آیا تا به حال قربانی هیوریستیک دسترسپذیری شدهاید یا متوجه سوگیری تأیید در بحثهای خود با دیگران شدهاید؟ تجربه شخصی خود را از رویارویی با این دامهای ذهنی با ما در بخش نظرات به اشتراک بگذارید. به اشتراک گذاشتن این مقاله میتواند به آگاهی بیشتر اطرافیان شما درباره معماری غیرمنطقی ذهن کمک کند.
سوالات متداول
تفاوت بین هیوریستیک و خطای شناختی چیست؟
هیوریستیک یک میانبر ذهنی یا قانون سرانگشتی است که به ما کمک میکند سریع تصمیم بگیریم. خطای شناختی، اشتباه سیستماتیکی است که در نتیجه استفاده نادرست از یک هیوریستیک در یک موقعیت خاص رخ میدهد. به عبارت دیگر، هیوریستیکها «علت» و خطاهای شناختی «معلول» هستند.
چرا این خطاهای شناختی «قابل پیشبینی» هستند؟
این خطاها تصادفی نیستند، بلکه از ساختار و نحوه عملکرد ذهن ما (سیستم ۱) نشأت میگیرند. از آنجایی که همه ما از مکانیزمهای شناختی مشابهی استفاده میکنیم، در موقعیتهای خاص، تمایل داریم به شیوهای مشابه و قابل پیشبینی دچار خطا شویم.
آیا میتوانیم به طور کامل از شر خطاهای شناختی خلاص شویم؟
خیر، حذف کامل آنها تقریباً غیرممکن است زیرا بخشی از معماری کارآمد ذهن ما هستند. با این حال، با آگاهی از آنها و تمرین تفکر انتقادی (فعال کردن سیستم ۲)، میتوانیم تأثیر آنها را در تصمیمگیریهای مهم کاهش دهیم و قضاوتهای بهتری داشته باشیم.
واژهنامه
- سیستم ۱ (System 1): بخش خودکار، سریع و شهودی ذهن که مسئول اکثر قضاوتها و تصمیمات روزمره ماست و از هیوریستیکها استفاده میکند.
- هیوریستیک (Heuristic): یک میانبر ذهنی یا قانون سرانگشتی که فرایند تصمیمگیری را ساده و سریع میکند، اما همیشه دقیق یا بهینه نیست.
- خطای شناختی (Cognitive Bias): یک الگوی انحراف سیستماتیک از هنجار یا عقلانیت در قضاوت، که اغلب در نتیجه استفاده از هیوریستیکها رخ میدهد.
- هیوریستیک نمایندگی (Representativeness Heuristic): تمایل به قضاوت درباره احتمال یک رویداد بر اساس میزان شباهت آن به یک نمونه اولیه یا کلیشه ذهنی.
- هیوریستیک دسترسپذیری (Availability Heuristic): تمایل به تخمین زدن احتمال یک رویداد بر اساس سهولت به خاطر آوردن نمونههایی از آن.
- لنگرگذاری (Anchoring): یک خطای شناختی که در آن افراد در تصمیمگیریهای خود بیش از حد به اولین اطلاعاتی که دریافت میکنند (لنگر) تکیه میکنند.
- نفرت از باخت (Loss Aversion): تمایل افراد به ترجیح دادن اجتناب از ضرر به کسب سودی معادل. درد باختن از نظر روانی قویتر از لذت بردن است.
- سیستم ۲ (System 2): بخش کند، تحلیلی و آگاهانه ذهن که برای بررسی منطقی اطلاعات و اصلاح خطاهای سیستم ۱ مورد نیاز است.
منابع
- Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux. کتاب جامع کانمن که این مفاهیم را برای مخاطب عمومی توضیح میدهد.
- Tversky, A., & Kahneman, D. (1974). Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases. Science, 185(4157), 1124–1131. مقاله بنیادی که این حوزه را پایهگذاری کرد. [لینک]
- The Decision Lab. (n.d.). A comprehensive list of cognitive biases. منبعی عالی برای آشنایی با انواع خطاهای شناختی. [لینک]
این مطلب جایگزین تشخیص یا درمان حرفهای نیست.
برای تصمیمهای پزشکی با متخصص مشورت کنید.
