یک کودک ممکن است در اتاق ارزیابی آرام و ساختاریافتهی یک کلینیک، عملکردی قابل قبول داشته باشد، اما در حیاط شلوغ مدرسه یا در یک مهمانی خانوادگی، کاملاً متفاوت به نظر برسد. این شکاف بین عملکرد در محیط بالینی و چالشهای زندگی واقعی، یکی از دغدغههای اصلی در ارزیابی اوتیسم است. چگونه میتوانیم بفهمیم مهارتهای اجتماعی یک فرد در دنیای واقعی—در خانه، مدرسه و بین دوستان—چگونه است؟ «مقیاس پاسخدهی اجتماعی – ویرایش دوم» یا SRS-2، دقیقاً برای پر کردن همین شکاف طراحی شده است. این ابزار به ما اجازه میدهد تا از نگاه نزدیکترین افراد به کودک، یعنی والدین و معلمان، به عملکرد اجتماعی او در محیطهای طبیعی۲ نگاه کنیم.
SRS-2 چیست؟ پنجرهای به سوی دنیای اجتماعی واقعی
مقیاس پاسخدهی اجتماعی (Social Responsiveness Scale, Second Edition) یا SRS-2، یک پرسشنامه استاندارد است که برای اندازهگیری شدت ویژگیهای اوتیسمی در حوزه تعاملات اجتماعی طراحی شده است. برخلاف ابزارهای مشاهده مستقیم، SRS-2 بر گزارش افرادی تکیه میکند که فرد را به خوبی در زندگی روزمره میشناسند. این مقیاس ۶۵ آیتمی، پاسخدهی اجتماعی۱ را در یک طیف کمی ارزیابی میکند و به ما نشان میدهد که فرد در مقایسه با همسالان خود، در مهارتهای اجتماعی چه وضعیتی دارد.
فرمهای مختلف برای دیدگاههای متفاوت
یکی از بزرگترین نقاط قوت SRS-2، وجود فرمهای متعدد برای سنین و گزارشگران مختلف است. این ویژگی به متخصص اجازه میدهد تا تصویری چندبعدی از عملکرد اجتماعی فرد به دست آورد:
- فرم پیشدبستانی (۲.۵ تا ۴.۵ سال): توسط والدین یا مربی مهدکودک تکمیل میشود.
- فرم مدرسه (۴ تا ۱۸ سال): دارای دو نسخه مجزا برای والدین و معلمان است.
- فرم بزرگسالان (۱۸ سال به بالا): دارای دو نسخه است؛ یکی برای گزارش توسط یک خویشاوند یا دوست نزدیک، و دیگری به صورت خودگزارشی۴.
مقایسه گزارشهای افراد مختلف (مثلاً والدین و معلم) میتواند اطلاعات بسیار ارزشمندی در مورد تفاوت عملکرد فرد در محیطهای گوناگون ارائه دهد.
SRS-2 چه ابعاد کلیدی از مهارت اجتماعی را میسنجد؟
آیتمهای SRS-2 به گونهای طراحی شدهاند که پنج حوزه مهم از عملکرد اجتماعی را پوشش دهند. درک این حوزهها به ما کمک میکند تا بفهمیم چالشهای اجتماعی فرد دقیقاً در کدام زمینهها قرار دارند:
- آگاهی اجتماعی: توانایی درک نشانههای اجتماعی. برای مثال، آیا فرد متوجه میشود که دیگران خسته یا بیحوصله هستند؟
- شناخت اجتماعی: توانایی تفسیر نشانههای اجتماعی. برای مثال، آیا فرد میتواند منظور دیگران را از روی لحن صدا یا حالات چهره بفهمد؟
- ارتباط اجتماعی: شامل جنبههای کلامی و غیرکلامی ارتباط متقابل. برای مثال، آیا فرد میتواند یک گفتگوی دوطرفه را شروع کرده و ادامه دهد؟
- انگیزه اجتماعی: میزان تمایل فرد برای درگیر شدن در تعاملات اجتماعی. برای مثال، آیا فرد ترجیح میدهد تنها باشد یا از بودن با دیگران لذت میبرد؟
- رفتارهای محدود و تکراری (شیوههای اوتیسمی): بررسی رفتارهایی مانند علایق بسیار خاص یا حرکات کلیشهای که بر تعاملات اجتماعی تأثیر میگذارند.
نمرات به دست آمده در این زیرمقیاسها به متخصص کمک میکند تا یک پروفایل دقیق از نقاط قوت و ضعف اجتماعی فرد ترسیم کند.
کاربردهای SRS-2: از غربالگری تا پایش درمان
SRS-2 به دلیل سادگی و سرعت اجرا، کاربردهای متنوعی در محیطهای بالینی و پژوهشی دارد:
- غربالگری: این مقیاس یک ابزار غربالگری۳ مؤثر برای شناسایی کودکانی است که ممکن است در معرض خطر اختلال طیف اوتیسم یا سایر مشکلات اجتماعی باشند و به ارزیابیهای جامعتر نیاز دارند.
- کمک به تشخیص افتراقی: اگرچه SRS-2 به تنهایی اوتیسم را تشخیص نمیدهد، اما الگوی نمرات آن میتواند به تمایز بین اوتیسم و سایر شرایطی که با مشکلات اجتماعی همراه هستند (مانند ADHD یا اضطراب اجتماعی) کمک کند.
- پایش روند درمان: با اجرای SRS-2 در فواصل زمانی مشخص، میتوان تأثیر مداخلات درمانی بر مهارتهای اجتماعی فرد را به صورت کمی ارزیابی کرد و در صورت لزوم، برنامه درمانی را اصلاح نمود.
نقش SRS-2 در کنار سایر ابزارهای ارزیابی
SRS-2 زمانی بیشترین ارزش را دارد که به عنوان بخشی از یک ارزیابی جامع و چندوجهی به کار گرفته شود. این مقیاس، اطلاعاتی را فراهم میکند که سایر ابزارها ممکن است قادر به ثبت آن نباشند:
- تکمیل ADOS-2: آزمون ADOS-2 رفتار فرد را در یک محیط کنترلشده میسنجد، در حالی که SRS-2 عملکرد او را در دنیای واقعی و غیرقابل پیشبینی روزمره نشان میدهد. این دو با هم یک تصویر کامل میسازند.
- ارائه دیدگاه کمی: در حالی که مصاحبه ADI-R یک تاریخچه کیفی ارائه میدهد، SRS-2 یک نمره کمی از شدت مشکلات اجتماعی فعلی به دست میدهد.
- مقایسه با مقیاسهای دیگر: نتایج SRS-2 میتواند با مقیاسهای درجهبندی بالینی مانند CARS-2 یا GARS-3 مقایسه شود تا درک عمیقتری از شدت و ماهیت علائم حاصل شود.
در نهایت، SRS-2 به تیم بالینی کمک میکند تا بفهمند چالشهای مشاهدهشده در کلینیک، چگونه در زندگی واقعی فرد ترجمه میشوند و چه تأثیری بر عملکرد روزمره او دارند.
جمعبندی
مقیاس پاسخدهی اجتماعی (SRS-2) یک ابزار ارزشمند و کارآمد برای سنجش کمی مهارتهای اجتماعی در محیطهای طبیعی است. این مقیاس با جمعآوری گزارش از والدین، معلمان و خود فرد، تصویری واقعبینانه از چگونگی عملکرد اجتماعی فرد در خانه، مدرسه و جامعه ارائه میدهد. اگرچه SRS-2 به تنهایی برای تشخیص اوتیسم کافی نیست، اما به عنوان یک ابزار غربالگری قدرتمند، مکمل ارزیابیهای تشخیصی جامع و ابزاری برای پایش روند درمان، نقشی حیاتی ایفا میکند. این مقیاس به ما کمک میکند تا از دیوارهای کلینیک فراتر رفته و درک کنیم که ویژگیهای طیف اوتیسم چگونه در پیچیدگیهای زندگی روزمره خود را نشان میدهند.
دعوت به مشاوره و خودشناسی: وقتی رفتار فرزندتان در خانه و مدرسه متفاوت است
آیا تا به حال از معلم فرزندتان گزارشی شنیدهاید که با شناختی که شما از او در خانه دارید، کاملاً متفاوت است؟ این تفاوت در عملکرد، امری شایع است و درک آن میتواند کلید برنامهریزی حمایتی مؤثر باشد. اگر در مورد تفسیر گزارشهای مدرسه یا درک چالشهای اجتماعی فرزندتان در محیطهای مختلف نیاز به راهنمایی دارید، گفتگو با یک متخصص میتواند بسیار کمککننده باشد.
تماس با تسکین روان برای رزرو وقت مشاورهمتخصصان ما میتوانند به شما در تحلیل گزارشهای مختلف و رسیدن به یک درک یکپارچه از نیازهای فرزندتان کمک کنند.
دعوت به تعامل: آیا شما هم این تفاوتها را در محیطهای مختلف دیدهاید؟
تجربه والدین و معلمان در مشاهده رفتار کودکان در محیطهای مختلف بسیار ارزشمند است. آیا شما هم تفاوتی در عملکرد اجتماعی فرزندتان در خانه، مدرسه یا در جمعهای فامیلی مشاهده کردهاید؟ به اشتراک گذاشتن این تجربیات در بخش نظرات میتواند به دیگر خانوادهها کمک کند تا بدانند در این مسیر تنها نیستند.
سوالات متداول
مقیاس SRS-2 دقیقاً چه چیزی را اندازهگیری میکند؟
SRS-2 شدت نقایص در تعاملات اجتماعی دوطرفه یا همان «پاسخدهی اجتماعی» را در محیطهای طبیعی مانند خانه و مدرسه میسنجد. این مقیاس به جای تمرکز بر تشخیص، بر روی جنبههای کمی و کیفی مهارتهای اجتماعی در زندگی روزمره تمرکز دارد.
آیا نمره بالای SRS-2 به معنای تشخیص قطعی اوتیسم است؟
خیر. نمره بالا در SRS-2 نشاندهنده وجود مشکلات قابل توجه در عملکرد اجتماعی است، اما این مشکلات میتوانند ناشی از شرایط دیگری مانند اضطراب اجتماعی، ADHD یا تروما نیز باشند. بنابراین، SRS-2 یک ابزار غربالگری و مکمل عالی است، اما برای تشخیص قطعی باید در کنار ارزیابیهای جامع مانند ADOS-2 و ADI-R استفاده شود.
تفاوت گزارش والدین و معلم در SRS-2 چه اهمیتی دارد؟
مقایسه گزارشهای والدین و معلمان اطلاعات بسیار ارزشمندی ارائه میدهد. این مقایسه نشان میدهد که آیا چالشهای اجتماعی کودک در محیطهای مختلف (خانه در مقابل مدرسه) یکسان است یا خیر. تفاوت در نمرات میتواند به شناسایی عوامل محیطی مؤثر بر رفتار کودک و طراحی مداخلات هدفمندتر کمک کند.
آیا SRS-2 برای پایش روند درمان نیز کاربرد دارد؟
بله، یکی از کاربردهای مهم SRS-2، ارزیابی اثربخشی مداخلات درمانی است. با اجرای این مقیاس در بازههای زمانی مختلف (مثلاً هر شش ماه)، میتوان تغییرات در مهارتهای اجتماعی فرد را به صورت کمی رصد کرد و در صورت نیاز، برنامه درمانی را اصلاح نمود.
واژهنامه
- پاسخدهی اجتماعی (Social Responsiveness): توانایی فرد برای درک، تفسیر و پاسخ مناسب به نشانهها و انتظارات اجتماعی در تعاملات دوطرفه. این مفهوم فراتر از صرف «داشتن» مهارت اجتماعی است و بر کاربرد آن در لحظه تأکید دارد.
- محیطهای طبیعی (Naturalistic Settings): محیطهای واقعی و روزمره زندگی فرد، مانند خانه، مدرسه، زمین بازی یا محل کار، در مقابل محیطهای ساختاریافته و کنترلشده بالینی یا آزمایشگاهی.
- ابزار غربالگری (Screening Tool): یک آزمون یا پرسشنامه کوتاه که برای شناسایی سریع افرادی که ممکن است در معرض خطر یک بیماری یا اختلال خاص باشند، استفاده میشود. نتایج غربالگری تشخیص قطعی نیست و نیاز به ارزیابیهای بیشتر دارد.
- خودگزارشی (Self-Report): روشی برای جمعآوری اطلاعات که در آن فرد به سوالاتی درباره احساسات، افکار، رفتارها یا تجربیات خود پاسخ میدهد.
منابع
- American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed., text rev.).
- Constantino, J. N., & Gruber, C. P. (2012). Social Responsiveness Scale, Second Edition (SRS-2). Western Psychological Services.
- Bölte, S. (2012). The Social Responsiveness Scale (SRS) as a quantitative measure of autistic traits: a systematic review. In Autism Spectrum Disorders. IntechOpen.
این مطلب جایگزین تشخیص یا درمان حرفهای نیست.
برای تصمیمهای پزشکی با متخصص مشورت کنید.
