در سفرمان در دنیای ارزیابی شخصیت، با ابزارهای مختلفی آشنا شدیم که هر کدام از زاویهای به این مفهوم پیچیده نگاه میکنند. اما علم روانشناسی همواره در حال تحول است و تلاش میکند تا مدلهایی دقیقتر و انسانیتر برای درک رنجهای ما بیابد. «پرسشنامه شخصیت برای DSM-5» یا PID-5، نماینده یکی از مهمترین این تحولات است. این ابزار، ما را از دنیای «دستهبندیها و برچسبها» به سمت جهان «طیفها و ابعاد» هدایت میکند. PID-5 صرفاً یک پرسشنامه جدید نیست؛ بلکه بازتابدهنده یک تغییر پارادایم در نحوه تفکر ما درباره اختلالات شخصیت است. در این مقاله پایانی، با این نگاه نو و آیندهنگر آشنا میشویم.
خداحافظی با جعبهها: از مدل طبقهای به مدل ابعادی
برای دههها، تشخیص اختلالات شخصیت بر اساس یک مدل طبقهای۲ استوار بود. در این مدل، شما یا معیارهای یک اختلال (مثلاً اختلال شخصیت خودشیفته) را دارید یا ندارید؛ گویی یک کلید روشن/خاموش وجود دارد. اما واقعیت شخصیت انسان بسیار پیچیدهتر است. بسیاری از افراد ویژگیهایی از چندین اختلال مختلف را نشان میدهند و شدت این ویژگیها در افراد مختلف، متفاوت است. این محدودیتها، متخصصان را به سمت توسعه یک مدل ابعادی۱ سوق داد.
در مدل ابعادی، به جای پرسیدن "آیا فرد این اختلال را دارد؟"، میپرسیم "فرد در هر یک از ابعاد کلیدی شخصیت در کجای طیف قرار میگیرد؟". این رویکرد که در بخش سوم DSM-5 به عنوان "مدل جایگزین برای اختلالات شخصیت" (AMPD) معرفی شد، به ما اجازه میدهد تا یک پروفایل شخصیتی بسیار دقیقتر و منحصر به فرد برای هر فرد ترسیم کنیم. پرسشنامه PID-5 ابزار اصلی برای سنجش این مدل ابعادی است [۱].
PID-5 چیست و چه چیزی را میسنجد؟
پرسشنامه شخصیت برای DSM-5 (Personality Inventory for DSM-5) یک ابزار خودگزارشی است که برای ارزیابی صفات شخصیتی ناسازگار۳ طراحی شده است. این پرسشنامه به جای تمرکز بر دستههای تشخیصی سنتی، شخصیت را بر اساس دو سطح مختلف از صفات تحلیل میکند:
پنج حوزه اصلی صفات ناسازگار
این مدل، شخصیت ناسازگار را در پنج حوزه یا دامنه گسترده سازماندهی میکند که شباهتهایی با مدل پنج عاملی شخصیت سالم (Big Five) دارند:
- عاطفه منفی (Negative Affectivity): تمایل به تجربه مکرر و شدید هیجانات منفی مانند اضطراب، افسردگی و خشم.
- گسستگی (Detachment): تمایل به کنارهگیری هیجانی و اجتناب از تعاملات اجتماعی و صمیمیت.
- خصومت (Antagonism): رفتارهایی که فرد را در تقابل با دیگران قرار میدهد، مانند فریبکاری، خودبزرگبینی و بیرحمی.
- بازداریزدایی (Disinhibition): تمایل به تکانشگری، بیمسئولیتی و جستجوی هیجان بدون در نظر گرفتن عواقب.
- روانپریشخویی (Psychoticism): تمایل به داشتن تجربیات و باورهای غیرعادی و عجیب و غریب.
بیست و پنج وجه شخصیتی
هر یک از این پنج حوزه اصلی، به وجوه یا صفات شخصیتی مشخصتری تقسیم میشوند. در مجموع، ۲۵ وجه شخصیتی وجود دارد که پروفایل بسیار دقیقی از فرد ارائه میدهند. برای مثال، حوزه «خصومت» شامل وجوهی مانند «فریبکاری»، «خودبزرگبینی» و «بیرحمی» است. یا حوزه «بازداریزدایی» شامل «بیمسئولیتی»، «تکانشگری» و «حواسپرتی» میشود. با ارزیابی فرد در تمام این ۲۵ وجه، متخصص میتواند به یک نقشه دقیق از نقاط قوت و ضعف شخصیتی او دست یابد.
کاربرد PID-5 در عمل: فراتر از تشخیص
قدرت واقعی PID-5 در کاربرد آن برای برنامهریزی درمانی نهفته است. به جای اینکه به فرد بگوییم "شما اختلال شخصیت مرزی دارید"، میتوانیم بگوییم "پروفایل شما نشان میدهد که در حوزه عاطفه منفی، به ویژه در بیثباتی هیجانی، نمره بالایی دارید و در حوزه بازداریزدایی، با تکانشگری دست و پنجه نرم میکنید". این توصیف دقیق، غیر برچسبزننده و بسیار کاربردیتر است.
با این اطلاعات، درمانگر و مراجع میتوانند به طور مشترک بر روی اهداف درمانی مشخصی کار کنند. برای مثال، میتوانند مهارتهای تنظیم هیجان را برای مقابله با عاطفه منفی و تکنیکهای مدیریت تکانه را برای کاهش بازداریزدایی تمرین کنند. این رویکرد، درمان را شخصیسازی کرده و آن را از یک پروتکل کلی برای یک "اختلال" به یک برنامه متناسب با پروفایل منحصر به فرد یک "انسان" تبدیل میکند [۲].
آینده ارزیابی شخصیت: نگاهی به پیش رو
اگرچه مدل طبقهای سنتی همچنان در بسیاری از محیطهای بالینی استفاده میشود (و ابزارهایی مانند SCID-5-PD برای ارزیابی آن ضروری هستند)، اما بسیاری از محققان و متخصصان معتقدند که آینده متعلق به مدلهای ابعادی است. این مدلها به پیچیدگی شخصیت انسان احترام بیشتری میگذارند و اطلاعات مفیدتری برای درمان فراهم میکنند. PID-5 در خط مقدم این حرکت قرار دارد و به ما نشان میدهد که چگونه میتوانیم به شیوهای علمیتر، دقیقتر و همدلانهتر به افرادی که با الگوهای شخصیتی ناسازگار دست و پنجه نرم میکنند، کمک کنیم.
جمعبندی
پرسشنامه PID-5 و مدل ابعادی که پشت آن قرار دارد، یک گام بزرگ رو به جلو در درک و ارزیابی اختلالات شخصیت است. این رویکرد ما را از تفکر سیاه و سفید "سالم در برابر بیمار" دور کرده و به سمت درک شخصیت به عنوان یک طیف پیچیده سوق میدهد. با تمرکز بر صفات ناسازگار قابل اندازهگیری، PID-5 به متخصصان کمک میکند تا به جای چسباندن برچسبهای تشخیصی، به فرمولبندیهای دقیق و برنامههای درمانی شخصیسازیشده دست یابند. این نگاه نو، نه تنها از نظر علمی دقیقتر است، بلکه به ما یادآوری میکند که در پس هر مشکلی، یک انسان با پروفایل منحصر به فردی از تجربیات و ویژگیها قرار دارد.
دعوت به مشاوره و خودشناسی: درک پروفایل منحصر به فرد شما
اگر احساس میکنید که برچسبهای تشخیصی ساده نمیتوانند پیچیدگی تجربیات شما را به طور کامل توصیف کنند، شما تنها نیستید. درک پروفایل منحصر به فرد صفات شخصیتی شما میتواند اولین قدم برای یک تغییر عمیق و پایدار باشد. رویکردهای نوین ارزیابی به ما کمک میکنند تا به جای تمرکز بر آنچه "نیستید"، بر روی درک دقیق "آنچه هستید" و چگونگی بهبود آن کار کنیم. متخصصان ما آمادهاند تا شما را در این سفر خودشناسی همراهی کنند.
تماس با تسکین روان برای رزرو وقت مشاورهبرای کسب اطلاعات بیشتر در مورد رویکردهای نوین ارزیابی شخصیت و اینکه چگونه میتوانند به شما کمک کنند، با ما تماس بگیرید.
دعوت به تعامل: نگاه ابعادی یا طبقهای به شخصیت؟
به نظر شما، نگاه کردن به شخصیت به عنوان یک طیف (مدل ابعادی) مفیدتر است یا دستهبندی آن در انواع مشخص (مدل طبقهای)؟ کدام رویکرد به تجربه شما از خودتان و دیگران نزدیکتر است؟ دیدگاههای خود را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.
سوالات متداول
آیا PID-5 اختلالات شخصیت را «تشخیص» میدهد؟
خیر، نه به روش سنتی. PID-5 به جای قرار دادن فرد در یک دسته تشخیصی (مانند اختلال شخصیت مرزی)، پروفایلی از صفات شخصیتی ناسازگار او را ترسیم میکند. این پروفایل به درک عمیقتر مشکلات فرد کمک میکند اما یک برچسب تشخیصی طبقهای ارائه نمیدهد.
تفاوت اصلی مدل ابعادی با رویکرد سنتی چیست؟
رویکرد سنتی (طبقهای) شخصیت را به دستههای مجزا تقسیم میکند (یا اختلال دارید یا ندارید). اما مدل ابعادی، ویژگیهای شخصیتی را روی یک طیف میسنجد و نشان میدهد که فرد «چقدر» از یک صفت خاص (مانند خصومت یا تکانشگری) را داراست. این رویکرد به واقعیت پیچیده شخصیت نزدیکتر است.
چه کسانی از پرسشنامه PID-5 استفاده میکنند؟
PID-5 عمدتاً توسط روانشناسان بالینی، روانپزشکان و پژوهشگرانی استفاده میشود که به دنبال درک عمیقتری از ساختار شخصیت مراجعان خود هستند. این ابزار برای فرمولبندی مورد، برنامهریزی درمانی و تحقیقات در زمینه آسیبشناسی شخصیت بسیار ارزشمند است.
واژهنامه
- مدل ابعادی (Dimensional Model): رویکردی در روانشناسی که ویژگیها و اختلالات را بر روی یک طیف یا پیوستار در نظر میگیرد، نه به عنوان دستههای مجزا. این مدل به جای سوال "آیا فرد اختلال دارد؟" میپرسد "شدت این ویژگی در فرد چقدر است؟".
- مدل طبقهای (Categorical Model): رویکرد سنتی در تشخیص که اختلالات روانی را به دستههای مشخص و مجزا تقسیم میکند. در این مدل، یک فرد یا معیارهای یک اختلال را دارد و تشخیص را میگیرد، یا ندارد.
- صفات شخصیتی ناسازگار (Maladaptive Personality Traits): الگوهای پایدار و انعطافناپذیر در تفکر، احساس و رفتار که منجر به ناراحتی قابل توجه یا اختلال در عملکرد اجتماعی، شغلی یا سایر حوزههای مهم زندگی میشوند.
منابع
- American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Section III: Alternative DSM-5 Model for Personality Disorders.
- Krueger, R. F., Derringer, J., Markon, K. E., Watson, D., & Skodol, A. E. (2012). The Personality Inventory for DSM-5 (PID-5)—Adult. American Psychiatric Association.
این مطلب جایگزین تشخیص یا درمان حرفهای نیست.
برای تصمیمهای پزشکی با متخصص مشورت کنید.
