رها کن تا بزرگ شود: چرا نظریه «جدایی–تفرد» ماهلر برای والدین امروزی حیاتی است؟

مارگارت ماهلر کیست و چرا نظریه او هنوز مهم است؟

مارگارت ماهلر (۱۸۹۷-۱۹۸۵) یک پزشک و روانکاو مجارستانی بود که بخش بزرگی از زندگی حرفه‌ای خود را وقف مشاهده دقیق نوزادان و کودکان خردسال کرد. او برخلاف بسیاری از نظریه‌پردازان پیش از خود که بر دنیای درونی و خیالی کودک تمرکز داشتند، به تعاملات واقعی بین مادر و کودک چشم دوخت. حاصل این مشاهدات دقیق، نظریه جدایی–تفرد (Separation-Individuation)^۱ بود؛ فرآیندی که طی آن، نوزاد از یک حالت اولیه درهم‌تنیدگی با مادر، به یک فرد مستقل با هویت منحصر به فرد تبدیل می‌شود. ماهلر این فرآیند را «تولد روانی» انسان نامید که به اندازه تولد فیزیکی اهمیت دارد.

اهمیت کار ماهلر در این است که به ما نشان می‌دهد استقلال، یک شبه و با یک تصمیم قاطع به دست نمی‌آید، بلکه یک سفر طولانی و پر از پیشرفت و پسرفت است. درک این مراحل به والدین کمک می‌کند تا رفتارهای به ظاهر گیج‌کننده کودک (مانند چسبندگی‌های ناگهانی یا فرارهای جسورانه) را نه به عنوان یک مشکل، بلکه به عنوان بخشی طبیعی از مسیر رشد ببینند.

سفر شگفت‌انگیز جدایی–تفرد: مراحل رشد از زبان ماهلر

ماهلر این سفر را به چند مرحله کلیدی تقسیم کرد که هر کدام چالش‌ها و دستاوردهای خاص خود را دارد. این مراحل مانند یک نقشه راه به ما کمک می‌کنند تا بفهمیم در دنیای درونی کودک چه می‌گذرد.

مرحله اول: همزیستی (Symbiosis) - دنیای «ما» (۱ تا ۵ ماهگی)

در ماه‌های اولیه زندگی، نوزاد خود را از مادر جدا نمی‌بیند. او در یک دنیای دو-نفره و درهم‌تنیده زندگی می‌کند که در آن، «من» و «تو» معنایی ندارد؛ تنها یک «ما»ی قدرتمند وجود دارد. این مرحله که ماهلر آن را همزیستی (Symbiosis)^۲ می‌نامد، برای ایجاد اعتماد بنیادین و احساس امنیت ضروری است. لبخند نوزاد در پاسخ به لبخند مادر، اولین جرقه‌های این دنیای مشترک است.

مرحله دوم: تفکیک (Differentiation) - کشف «دیگری» (۵ تا ۹ ماهگی)

کودک کم‌کم متوجه می‌شود که او و مادر دو موجود جدا هستند. او با کنجکاوی بدن مادر را لمس می‌کند، موهایش را می‌کشد و فاصله خود را با او بررسی می‌کند. این آغاز کشف دنیای بیرون از آغوش مادر است. بازی‌هایی مثل «دالی موشه» در این دوره برای کودک بسیار جذاب است، زیرا به او کمک می‌کند تا مفهوم رفتن و بازگشتن مادر را به صورت نمادین تجربه کند.

مرحله سوم: تمرین (Practicing) - سرمستی از استقلال (۹ تا ۱۵ ماهگی)

با شروع توانایی چهار دست و پا رفتن و راه رفتن، کودک وارد یکی از هیجان‌انگیزترین مراحل زندگی‌اش می‌شود. او شیفته توانایی‌های حرکتی جدید خود است و با انرژی بی‌پایان از مادر فاصله می‌گیرد تا دنیا را کشف کند. به نظر می‌رسد در این مرحله کودک شکست‌ناپذیر است و کمتر به حضور مادر نیاز دارد. اما این استقلال شکننده است و کودک مدام با نگاهش به مادر بازمی‌گردد تا از حضور حمایتگر او مطمئن شود؛ پدیده‌ای که به آن «سوخت‌گیری عاطفی» می‌گویند.

مرحله چهارم: تجدید رابطه (Rapprochement) - بازگشت به آغوش امن (۱۵ تا ۲۴ ماهگی)

پس از سرمستی دوره تمرین، کودک با یک واقعیت تلخ روبرو می‌شود: او با تمام توانایی‌هایش، هنوز موجودی کوچک و آسیب‌پذیر است. این درک جدید، باعث ایجاد یک بحران می‌شود. کودک دوباره به شدت به مادر می‌چسبد، دچار اضطراب جدایی می‌شود و مدام بین تمایل به استقلال و نیاز به حمایت در نوسان است. این دوره برای والدین بسیار چالش‌برانگیز است، اما برای رشد روانی کودک حیاتی است. کودک در حال یادگیری این نکته مهم است که می‌تواند هم مستقل باشد و هم متصل.

مرحله پنجم: تثبیت فردیت (Consolidation) - تولد «من» (۲۴ تا ۳۶ ماهگی)

در نهایت، اگر کودک این مراحل را با حمایت کافی طی کرده باشد، به یک درک باثبات‌تر از خود به عنوان یک فرد جداگانه می‌رسد. او تصویر مادر را در ذهن خود درونی کرده است و می‌تواند نبودِ فیزیکی او را برای مدت طولانی‌تری تحمل کند. این دستاورد بزرگ که به آن ثبات ابژه (Object Constancy)^۳ می‌گویند، سنگ بنای هویت و روابط سالم در آینده است. حالا کودک می‌داند که عشق و حمایت مادر حتی در غیاب او نیز وجود دارد.

چالش‌های رایج والدین: وقتی جدایی سخت می‌شود

فرآیند جدایی–تفرد همیشه هموار نیست. گاهی نیازهای خود والد (مانند اضطراب، نیاز به کنترل، یا ترس از تنهایی) می‌تواند این رقص ظریف را مختل کند. والدی که نمی‌تواند اضطراب جدایی کودک را تحمل کند، ممکن است بیش از حد از او محافظت کند و مانع کاوشگری او شود. از سوی دیگر، والدی که کودک را زودتر از موعد به سمت استقلال هل می‌دهد، ممکن است باعث شود کودک احساس رهاشدگی و ناامنی کند. این چالش‌ها می‌توانند بر شکل‌گیری سبک دلبستگی کودک تأثیر بگذارند، موضوعی که در مقاله بعدی این سری درباره نظریه جان بالبی بیشتر به آن خواهیم پرداخت.

درک این مراحل به ما کمک می‌کند تا با خودمان و فرزندمان همدل‌تر باشیم. چسبندگی کودک در ۱۸ ماهگی نشانه لوس شدن او نیست، بلکه فریادی برای اطمینان‌یابی است. فرار جسورانه او در یک سالگی نشانه بی‌توجهی نیست، بلکه جشن استقلال است. شناخت این الگوها، سنگ بنای شکل‌گیری یک شخصیت سالم است که در بزرگسالی می‌تواند روابطی عمیق و در عین حال مرزهایی مشخص داشته باشد، مفهومی که نانسی مک‌ویلیامز در بحث ساختارهای شخصیت به آن می‌پردازد.

راهکارهای عملی برای والدین: چگونه تعادل را پیدا کنیم؟

• پایگاه امن باشید: مهم‌ترین وظیفه شما این است که یک آغوش امن و قابل پیش‌بینی برای بازگشت کودک فراهم کنید. وقتی کودک می‌داند که همیشه جایی برای بازگشت دارد، با شجاعت بیشتری دنیا را کشف می‌کند.
• از کاوشگری او لذت ببرید: به جای تمرکز بر خطرات احتمالی، سعی کنید از دیدن لذت و هیجان کودکتان در هنگام کشف چیزهای جدید، لذت ببرید. این لذت مشترک، بهترین تشویق برای اوست.
• احساسات دوسوگرا را بپذیرید: به خصوص در مرحله تجدید رابطه، بپذیرید که کودک همزمان شما را می‌خواهد و نمی‌خواهد. این احساسات متناقض را به رسمیت بشناسید و به او کمک کنید تا آن‌ها را بفهمد. مثلا بگویید: «می‌دونم دلت می‌خواد بری بازی کنی، ولی دلت برای منم تنگ شده.»
• به خودتان توجه کنید: والدگری می‌تواند اضطراب‌های خود ما را بیدار کند. اگر متوجه شدید که جدایی از فرزندتان برای شما سخت‌تر از اوست، زمانی را برای بررسی احساسات خود اختصاص دهید. صحبت با یک دوست، شریک زندگی یا یک متخصص می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.

جمع‌بندی: رها کردن، بزرگ‌ترین هدیه به کودک

نظریه مارگارت ماهلر به ما یادآوری می‌کند که هدف نهایی والدگری، پرورش یک انسان وابسته نیست، بلکه کمک به یک فرد برای شکوفا شدن است. این مسیر، سفری پر از لحظات شیرین نزدیکی و لحظات سخت جدایی است. هر بار که به کودکمان اجازه می‌دهیم با زانوهای خراشیده از زمین بلند شود، هر بار که اضطراب روز اول مهدکودک را تحمل می‌کنیم، و هر بار که با عشق او را به سمت دنیای بزرگ‌تر بدرقه می‌کنیم، در حال هدیه دادن بزرگ‌ترین دارایی به او هستیم: یک «خودِ» منسجم، مستقل و توانا.

مطالب مرتبط

برای درک عمیق‌تر ریشه‌های روابط و شخصیت، مطالعه مقالات زیر از این سری را به شما پیشنهاد می‌کنیم:

• کد مخفی روابط: چگونه «نظریه دلبستگی» بالبی سرنوشت عشق شما را شکل می‌دهد؟
• کدگشایی شخصیت با نانسی مک‌ویلیامز: راهنمای دیدن آنچه زیر سطح رفتار پنهان است
• جادوی «فضای سوم»: چگونه به گفته توماس اوگدن تغییر در فضای بین دو انسان رخ می‌دهد؟
• دانسته‌هایی که نمی‌دانید می‌دانید: کشف «دانسته نیندیشیده» بولاس و تأثیر آن بر سرنوشت شما

دعوت به تعامل

منابع

1. Akhtar, S. (2009). Comprehensive Dictionary of Psychoanalysis. Karnac Books. (See entries for "Separation-Individuation" and "Object Constancy").
2. Coates, S. W. (2004). John Bowlby and Margaret S. Mahler: Their lives and theories. Journal of the American Psychoanalytic Association, 52(2), 571-601.
3. Mahler, M. S., Pine, F., & Bergman, A. (2000). The Psychological Birth of the Human Infant: Symbiosis and Individuation. Basic Books. (Original work published 1975)