ناهشیاری که حرف می‌زند: چگونه زبان، هویت ما را از دیدگاه لاکان می‌سازد؟

مرحله آینه‌ای: تولد «من» در تصویر دیگری

سفر ما برای یافتن پاسخ «من کیستم؟» از دید لاکان، در لحظه‌ای جادویی و همزمان تراژیک آغاز می‌شود: مرحله آینه‌ای^۱. بین ۶ تا ۱۸ ماهگی، کودک که تا پیش از آن خود را به صورت مجموعه‌ای از احساسات و اعضای پراکنده تجربه می‌کند، برای اولین بار تصویر کامل خود را در آینه (یا در نگاه تحسین‌آمیز مادر) می‌بیند و آن را به عنوان «خودش» بازمی‌شناسد. این لحظه، لحظه تولد «من» یا ایگو است.

اما این شناخت یک بیگانگی بنیادین را نیز به همراه دارد. «من» نه بر اساس تجربه درونی، بلکه بر اساس یک تصویر بیرونی، یک «دیگری» شکل می‌گیرد. هویتی که ما با آن خود را می‌شناسیم، از همان ابتدا چیزی خارج از ماست. ما با یک تصویر ایده‌آل و کامل از خودمان همانندسازی می‌کنیم، در حالی که تجربه واقعی ما همچنان پراکنده و ناقص است. این شکاف هرگز پر نمی‌شود و منشأ بسیاری از جستجوهای ما در طول زندگی است.

ناهشیار مانند یک زبان ساختار یافته است

مشهورترین و انقلابی‌ترین گزاره لاکان این است: «ناهشیار مانند یک زبان ساختار یافته است». این ایده، درک ما از ناهشیار را به کلی دگرگون می‌کند. ناهشیار فرویدی، انباری از غرایز و خاطرات سرکوب‌شده بود. اما ناهشیار لاکانی، یک سیستم پویا و هوشمند است که بر اساس قوانین زبان‌شناسی عمل می‌کند. لغزش‌های کلامی، جوک‌ها، رؤیاها و نشانه‌های بیماری، پیام‌هایی از این ناهشیار هستند که باید رمزگشایی شوند.

لاکان با استفاده از نظریات زبان‌شناس سوئیسی، فردینان دو سوسور، نشان داد که زبان از دال^۴ (کلمه یا تصویر صوتی) و مدلول (مفهوم) تشکیل شده است. اما لاکان تأکید کرد که در ناهشیار، دال‌ها بر مدلول‌ها اولویت دارند. معنا ثابت نیست، بلکه در زنجیره‌ای بی‌پایان از دال‌ها دائماً در حال لغزش و تغییر است. هویت ما نیز در همین زنجیره زبانی گرفتار شده است. ما فکر می‌کنیم که از زبان استفاده می‌کنیم، اما در واقع، این زبان است که از طریق ما «حرف می‌زند».

ورود به نظم نمادین: وقتی زبان ما را تسخیر می‌کند

با یادگیری زبان، کودک وارد جهانی از پیش ساخته‌شده می‌شود که لاکان آن را نظم نمادین^۲ می‌نامد. این نظم، شبکه عظیم زبان، قوانین اجتماعی، فرهنگ، خانواده و سنت‌هاست که قبل از ما وجود داشته و پس از ما نیز وجود خواهد داشت. ما در این شبکه به دنیا می‌آییم و هویت ما توسط آن شکل می‌گیرد. نام ما، داستان خانوادگی ما، و جایگاه ما در جامعه، همگی توسط این نظم به ما اعطا می‌شود.

ورود به نظم نمادین بهایی دارد. ما برای به دست آوردن یک هویت اجتماعی، باید از یک تمامیت خیالی اولیه (احساس یکی بودن با مادر) دست بکشیم. این جدایی، یک «فقدان» یا «کمبود» بنیادین را در وجود ما حک می‌کند که منشأ اصلی میل است. ما تا آخر عمر در تلاش برای پر کردن این جای خالی هستیم، اما هرگز موفق نمی‌شویم، زیرا این فقدان، شرط وجود ما به عنوان یک سوژه سخنگو است.

میل، میلِ دیگری است

یکی دیگر از گزاره‌های تکان‌دهنده لاکان این است: «میل، میلِ دیگری است». این جمله دو معنای همزمان دارد: اول اینکه ما یاد می‌گیریم که چه چیزی را باید بخواهیم. امیال ما اصیل و درونی نیستند، بلکه از طریق زبان و فرهنگ به ما القا می‌شوند. ما چیزی را می‌خواهیم که به ما گفته شده خواستنی است. دوم اینکه، عمیق‌ترین میل ما این است که «موضوع میل دیگری باشیم». ما می‌خواهیم که «دیگری بزرگ» ما را بخواهد و به رسمیت بشناسد.

بنابراین، میل ما هرگز به طور کامل ارضا نمی‌شود، زیرا همیشه به چیزی خارج از ما وابسته است. این ساختار، سرنوشت تراژیک و همزمان پویای انسان را رقم می‌زند: ما موجوداتی هستیم که دائماً در جستجوی چیزی هستیم که از همان ابتدا گم شده است و این جستجو، همان چیزی است که ما را به حرکت وامی‌دارد.

جمع‌بندی

نظریه ژک لاکان تصویری پیچیده و چالش‌برانگیز از انسان ارائه می‌دهد. او به ما می‌گوید که «منِ» خودآگاه، فرمانروای ذهن ما نیست، بلکه بازیچه‌ای در دست ساختارهای زبانی ناهشیار است. هویت ما نه یک هسته ثابت، بلکه یک برساخته شکننده است که در آینه نگاه دیگران و در شبکه بی‌پایان زبان شکل می‌گیرد. ما فکر می‌کنیم که حرف می‌زنیم، اما در واقع این ناهشیار ماست که از طریق کلماتمان سخن می‌گوید.

شاید بزرگترین هدیه لاکان به ما این باشد: دعوت به گوش دادن. با گوش سپردن دقیق به حرف‌های خودمان - به لغزش‌ها، تکرارها، رؤیاها و سکوت‌هایمان - می‌توانیم صدای ناهشیارمان را بشنویم. روانکاوی لاکانی، سفری است برای کشف اینکه چگونه داستان زندگی ما توسط کلماتی نوشته شده که خودمان انتخاب نکرده‌ایم، و شاید، یافتن راهی برای بازنویسی خلاقانه آن.

مطالب مرتبط

برای درک عمیق‌تر جنبه‌های مختلف شخصیت و روان، مطالعه مقالات زیر را که به دیگر نظریه‌پردازان بزرگ می‌پردازند، پیشنهاد می‌کنیم:

• شما محصول روابط خود هستید: نظریه بین‌فردی سالیوان درباره شخصیت
• فراتر از یک اسباب‌بازی: راز «پتوی امن» و نظریه ابژه انتقالی وینیکات
• ارتش دفاعی ذهن: آشنایی با مکانیزم‌های دفاعی ایگو از نگاه آنا فروید
• ایگو فقط در حال جنگ نیست: کشف حوزه عاری از تعارض ذهن از نگاه هارتمن

دعوت به تعامل: چه کلمات یا داستان‌هایی هویت شما را ساخته‌اند؟

منابع

1. Lacan, J. (2006). Écrits: The First Complete Edition in English. (B. Fink, Trans.). W. W. Norton & Company. این کتاب مجموعه مقالات اصلی لاکان، از جمله مقاله «مرحله آینه‌ای» است.
2. Evans, D. (1996). An Introductory Dictionary of Lacanian Psychoanalysis. Routledge. یک واژه‌نامه عالی برای درک اصطلاحات پیچیده لاکانی.
3. Fink, B. (1995). The Lacanian Subject: Between Language and Jouissance. Princeton University Press. یک مقدمه بسیار معتبر و روشن بر مفاهیم کلیدی تفکر لاکان.