وقتی والدین یا مراقبان برای اولین بار با احتمال وجود اختلال طیف اوتیسم (ASD)۱ در فرزندشان مواجه میشوند، دنیایی از سوالات و نگرانیها پیش روی آنها قرار میگیرد. یکی از اولین گامها در این مسیر، فرآیند ارزیابی تشخیصی است. در میان ابزارهای مختلف، نامی که اغلب به عنوان معیار اصلی مطرح میشود، ADOS-2 است. اما این ابزار دقیقاً چیست و چرا تا این حد در دنیای تشخیص اوتیسم اهمیت دارد؟ ADOS-2 یک آزمون کتبی یا یک پرسشنامه ساده نیست؛ بلکه یک مشاهده ساختاریافته است که در آن، تعامل زنده و واقعی به ابزار اصلی ارزیابی تبدیل میشود.
ADOS-2 چیست؟ نگاهی به استاندارد طلایی ارزیابی اوتیسم
برنامه مشاهده تشخیصی اوتیسم – ویرایش دوم یا ADOS-2۲، یک ارزیابی نیمهساختاریافته و استاندارد شده است که برای مشاهده دقیق رفتارهای مرتبط با اوتیسم در افراد مختلف، از کودکان نوپا تا بزرگسالان، طراحی شده است. دلیل اینکه از آن به عنوان استاندارد طلایی (Gold Standard)۳ یاد میشود این است که به جای تکیه بر گزارشهای غیرمستقیم، به متخصصان اجازه میدهد تا به صورت زنده و مستقیم، کیفیت تعاملات اجتماعی، ارتباطات و الگوهای بازی یا استفاده از اشیاء را مشاهده و ارزیابی کنند. [۱]
این ابزار مجموعهای از فعالیتها و تکالیف بازیمحور یا گفتوگو محور را فراهم میکند که به طور هدفمند برای برانگیختن رفتارهایی طراحی شدهاند که در افراد دارای طیف اوتیسم ممکن است متفاوت بروز کنند. در واقع، ADOS-2 یک پنجره شفاف به دنیای اجتماعی و ارتباطی فرد باز میکند و به ارزیاب کمک میکند تا بفهمد فرد چگونه به دیگران پاسخ میدهد، چگونه ارتباط برقرار میکند و چگونه با محیط اطراف خود درگیر میشود.
ADOS-2 چگونه اجرا میشود؟ سفری در ماژولهای تعاملی
جلسه ارزیابی ADOS-2 شبیه یک جلسه بازی یا یک گفتوگوی هدایتشده است. متخصص آموزشدیده، فرد را در یک سری از فعالیتهای از پیش تعیینشده درگیر میکند. این فعالیتها از بازی با حبابها و بادکنکها برای کودکان کمسن گرفته تا گفتوگو درباره احساسات و روابط برای نوجوانان و بزرگسالان را شامل میشود. هدف، ایجاد فرصتهای طبیعی برای بروز رفتارهای اجتماعی و ارتباطی است.
ماژولهای مختلف برای سنین و سطوح زبانی متفاوت
یکی از نقاط قوت کلیدی ADOS-2، انعطافپذیری آن از طریق ماژولهای (Modules)۴ مختلف است. ارزیاب بر اساس سن تقویمی و سطح زبان بیانی فرد، مناسبترین ماژول را انتخاب میکند:
- ماژول Toddler (نوپا): برای کودکان ۱۲ تا ۳۰ ماهه که هنوز از جملات استفاده نمیکنند.
- ماژول ۱: برای کودکانی که از کلمات تکی یا بدون جمله صحبت میکنند.
- ماژول ۲: برای کودکانی که از جملات ساده استفاده میکنند اما هنوز گفتار روان ندارند.
- ماژول ۳: برای کودکان و نوجوانان با گفتار روان.
- ماژول ۴: برای نوجوانان بزرگتر و بزرگسالان با گفتار روان.
این تفکیک تضمین میکند که ارزیابی متناسب با سطح رشدی فرد بوده و انتظارات از او واقعبینانه باشد. هر ماژول شامل مجموعهای از تکالیف منحصر به فرد است که به بهترین شکل، رفتارهای مورد نظر را در آن گروه سنی و زبانی فرا میخواند.
این ابزار چه چیزی را اندازهگیری میکند؟ فراتر از کلمات
متخصص در طول جلسه ADOS-2، به دنبال مجموعهای از رفتارهای کلیدی است و آنها را بر اساس یک پروتکل دقیق، کدگذاری میکند. این مشاهدات فقط به آنچه فرد میگوید محدود نمیشود، بلکه شامل موارد بسیار گستردهتری است:
- کیفیت ارتباط: آیا فرد از تماس چشمی استفاده میکند؟ آیا از ژستها، حالات چهره و لحن صدا برای برقراری ارتباط بهره میبرد؟
- تعامل اجتماعی متقابل: چگونه به تلاشهای اجتماعی دیگران پاسخ میدهد؟ آیا آغازگر تعامل است؟ آیا لذت یا علایق خود را با دیگران به اشتراک میگذارد؟
- بازی و استفاده از اشیاء: آیا بازی تخیلی یا نمادین دارد؟ آیا به شکل تکراری یا غیرمعمول از اسباببازیها استفاده میکند؟
- رفتارهای کلیشهای و علایق محدود: آیا حرکات تکراری بدنی (مانند بالبال زدن) یا استفاده تکراری از اشیاء را نشان میدهد؟ آیا به شکل غیرمعمول و شدیدی بر روی موضوعات خاصی متمرکز است؟
پس از اتمام جلسه، ارزیاب این مشاهدات کدگذاریشده را به نمراتی تبدیل میکند که به تعیین اینکه آیا الگوی رفتاری فرد با معیارهای تشخیصی ASD مطابقت دارد یا خیر، کمک میکند. [۲]
چرا ADOS-2 به تنهایی کافی نیست؟ قدرت تیم تشخیصی
با وجود تمام دقت و اهمیتی که ADOS-2 دارد، متخصصان معتبر هرگز تشخیص اوتیسم را تنها بر اساس نمره این ابزار قرار نمیدهند. ADOS-2 فقط یک عکس فوری از رفتار فرد در یک موقعیت خاص و در یک روز خاص است. یک تشخیص جامع و معتبر نیازمند یک ارزیابی چندتخصصی۵ است که اطلاعات را از منابع مختلف جمعآوری میکند.
این فرآیند جامع معمولاً شامل موارد زیر است:
- مصاحبه تشخیصی با والدین (مانند ADI-R): برای به دست آوردن تاریخچه کامل رشد کودک از بدو تولد.
- مقیاسهای درجهبندی (مانند CARS-2 یا GARS-3): برای سنجش شدت علائم.
- ارزیابی عملکرد اجتماعی (مانند SRS-2): برای درک چالشهای فرد در محیطهای واقعی مانند خانه و مدرسه.
- ارزیابیهای دیگر: شامل ارزیابی گفتار و زبان، مهارتهای حرکتی، و تواناییهای شناختی.
ترکیب این اطلاعات به تیم تشخیصی اجازه میدهد تا تصویری کامل و سهبعدی از نقاط قوت و چالشهای فرد به دست آورند و تشخیص افتراقی دقیقی از سایر شرایط احتمالی (مانند اختلال زبان، اضطراب اجتماعی و غیره) ارائه دهند.
جمعبندی
برنامه مشاهده تشخیصی اوتیسم (ADOS-2) یک ابزار قدرتمند و استاندارد برای ارزیابی مستقیم رفتارهای مرتبط با طیف اوتیسم است. این ابزار از طریق فعالیتهای تعاملی و بازیمحور، به متخصصان اجازه میدهد تا کیفیت ارتباطات و تعاملات اجتماعی فرد را به شکلی عینی مشاهده کنند. با این حال، ADOS-2 تنها یک قطعه از پازل تشخیصی است. یک ارزیابی جامع و دقیق همیشه بر اساس ترکیبی از اطلاعات، از جمله تاریخچه رشدی، گزارشهای والدین و معلمان، و مشاهدات بالینی در کنار نتایج ابزارهای استاندارد شکل میگیرد. درک نقش ADOS-2 به والدین و متخصصان کمک میکند تا با دیدی بازتر و واقعبینانهتر، در مسیر پیچیده اما مهم ارزیابی و تشخیص اوتیسم قدم بردارند؛ مسیری که هدف نهایی آن، باز کردن درها به سوی حمایت و مداخلات مؤثر است.
دعوت به مشاوره و خودشناسی: اگر نگران مسیر ارزیابی فرزندتان هستید
مواجهه با فرآیند ارزیابی تشخیصی برای اوتیسم میتواند برای والدین سرشار از اضطراب و عدم قطعیت باشد. اگر در این مسیر قرار دارید یا سوالاتی درباره رشد اجتماعی و ارتباطی فرزندتان ذهن شما را مشغول کرده است، صحبت با یک متخصص میتواند به شما در یافتن یک نقشه راه روشن کمک کند. در کلینیک تسکین روان، ما آمادهایم تا در فضایی امن و همدلانه به نگرانیهای شما گوش دهیم و شما را برای برداشتن قدمهای بعدی راهنمایی کنیم.
تماس با تسکین روان برای رزرو وقت مشاورهبا تماس با پذیرش تسکین روان، میتوانید درباره مناسبترین خدمات ارزیابی یا مشاوره برای وضعیت خودتان راهنمایی بگیرید.
دعوت به تعامل: تجربه شما از فرآیند ارزیابی چیست؟
فرآیند ارزیابی تشخیصی میتواند تجربهای منحصر به فرد برای هر خانواده باشد. اگر شما یا اطرافیانتان تجربهای در این زمینه دارید و مایل به اشتراکگذاری آن (در چارچوب حفظ حریم خصوصی) هستید، یا سوالی در این باره دارید، بخش دیدگاهها فضایی برای گفتوگو و حمایت متقابل است. به اشتراک گذاشتن این مقاله با دیگرانی که ممکن است به این اطلاعات نیاز داشته باشند، میتواند به آگاهیبخشی در این حوزه کمک کند.
سوالات متداول
آیا ADOS-2 یک آزمون هوش است؟
خیر، ADOS-2 به هیچ وجه هوش را اندازهگیری نمیکند. تمرکز این ابزار منحصراً بر مشاهده و کدگذاری رفتارهای مرتبط با ارتباط، تعامل اجتماعی و بازی است که از ویژگیهای اصلی اختلال طیف اوتیسم هستند. ارزیابی شناختی یا هوش معمولاً به صورت جداگانه و با ابزارهای دیگری انجام میشود.
اجرای ADOS-2 چقدر طول میکشد؟
اجرای خود ارزیابی معمولاً بین ۴۰ تا ۶۰ دقیقه زمان میبرد. این زمان بسته به ماژول مورد استفاده، سن، سطح زبان و میزان همکاری فرد ارزیابیشونده میتواند کمی متغیر باشد.
آیا این ارزیابی برای کودک استرسزا است؟
ADOS-2 طوری طراحی شده که تا حد امکان شبیه یک جلسه بازی یا گفتوگوی طبیعی باشد. ارزیاب آموزشدیده تلاش میکند فضایی امن و جذاب ایجاد کند. با این حال، هر موقعیت ارزیابی میتواند برای برخی کودکان کمی چالشبرانگیز باشد، اما هدف اصلی، مشاهده در یک بستر تعاملی مثبت است.
آیا هر روانشناسی میتواند ADOS-2 را اجرا کند؟
خیر. اجرای صحیح و تفسیر نتایج ADOS-2 نیازمند گذراندن دورههای آموزشی تخصصی، رسمی و کسب صلاحیت بالینی در این زمینه است. متخصص باید در مشاهده، کدگذاری رفتارها و تفسیر نتایج در کنار سایر اطلاعات بالینی مهارت داشته باشد.
واژهنامه
- اختلال طیف اوتیسم (Autism Spectrum Disorder - ASD): یک وضعیت عصبرشدی که با چالش در تعاملات اجتماعی و ارتباطات، و همچنین الگوهای رفتاری، علایق یا فعالیتهای محدود و تکراری مشخص میشود.
- برنامه مشاهده تشخیصی اوتیسم (Autism Diagnostic Observation Schedule - ADOS-2): یک ابزار ارزیابی استاندارد و تعاملی برای مشاهده و سنجش رفتارهای مرتبط با اوتیسم در سنین مختلف.
- استاندارد طلایی (Gold Standard): در زمینه پزشکی و روانشناسی، به معتبرترین، دقیقترین و بهترین روش یا ابزار تشخیصی موجود برای یک بیماری یا وضعیت خاص اطلاق میشود.
- ماژول (Module): در ADOS-2، به هر یک از نسخههای مختلف آزمون گفته میشود که برای یک گروه سنی و سطح زبانی خاص طراحی شده است تا ارزیابی متناسب با تواناییهای فرد باشد.
- ارزیابی چندتخصصی (Multidisciplinary Assessment): فرآیند تشخیصی که در آن تیمی از متخصصان رشتههای مختلف (مانند روانشناس، روانپزشک، گفتاردرمانگر، کاردرمانگر) با یکدیگر همکاری میکنند تا تصویری جامع از وضعیت فرد به دست آورند.
منابع
- Falkmer, T., Anderson, K., Falkmer, M., & Horlin, C. (2013). Diagnostic procedures in autism spectrum disorders: a systematic literature review. European child & adolescent psychiatry, 22(6), 329-340.
- Lord, C., Rutter, M., DiLavore, P. C., Risi, S., Gotham, K., & Bishop, S. L. (2012). Autism Diagnostic Observation Schedule, Second Edition (ADOS-2) Manual (Part I): Modules 1-4. Western Psychological Services.
این مطلب جایگزین تشخیص یا درمان حرفهای نیست.
برای تصمیمهای پزشکی با متخصص مشورت کنید.
